Obsesif Kompulsif Bozukluk Belirtileri ve EMDR Nedir Sorusuna Yanıtlar

Obsesif Kompulsif Bozukluk (OKB), dünya genelinde milyonlarca insanı etkileyen ve günlük yaşamı ciddi şekilde sınırlayan kompleks bir psikolojik durumdur. Geleneksel yaklaşımların yanı sıra, son yıllarda EMDR (Göz Hareketleriyle Duyarsızlaştırma ve Yeniden İşleme) terapisi, OKB belirtilerinin yönetiminde umut verici sonuçlar göstermektedir. Bu yazıda, OKB’nin belirtilerini ve EMDR’nin bu durumda nasıl etkili olabileceğini bilimsel kanıtlar ışığında detaylıca inceleyeceğiz.

Obsesif Kompulsif Bozukluk Nedir?

Obsesif Kompulsif Bozukluk, istenmeyen ve tekrarlayıcı düşünceler (obsesyonlar) ile bu düşünceleri azaltmak için yapılan tekrarlayıcı davranışlar (kompulsiyonlar) ile karakterize edilen nöropsikiyatrik bir bozukluktur. Dünya genelinde yaklaşık %1-3 oranında görülen bu durum, kişilerin yaşam kalitesini önemli ölçüde etkilemektedir.

OKB’nin Temel Özellikleri

Obsesyonlar:

• İstenmeyen, müdahaleci düşünceler, görüntüler veya dürtüler
• Yoğun sıkıntı ve kaygıya neden olan tekrarlayıcı zihinsel içerikler
• Kişinin kontrolü dışında ortaya çıkan zihinsel deneyimler

Kompulsiyonlar:

• Obsesyonları azaltmak için yapılan tekrarlayıcı davranışlar
• Zihinsel ritüeller veya fiziksel eylemler
• Geçici rahatlama sağlasa da uzun vadede sorunu artıran davranışlar

OKB’nin Yaygın Belirtileri ve Kategorileri

1. Kontaminasyon (Kirlenme) Obsesyonları

• Belirtiler: Mikrop, kir, kimyasal maddeler veya vücut sıvılarıyla kirlenme korkusu
• Kompulsiyonlar: Aşırı el yıkama, temizlik yapma, belirli yerlere dokunmaktan kaçınma
• Günlük Yaşam Etkisi: Sosyal izolasyon, ev dışında zaman geçirmekten kaçınma

2. Şüphe ve Kontrol Obsesyonları

• Belirtiler: Kapıları kilitleme, cihazları kapatma konusunda sürekli şüphe
• Kompulsiyonlar: Tekrarlayıcı kontrol etme davranışları
• Günlük Yaşam Etkisi: Evden çıkmada gecikme, sürekli geri dönme ihtiyacı

3. Simetri ve Düzen Obsesyonları

• Belirtiler: Eşyaların “doğru” şekilde yerleştirilmesi gerektiği düşüncesi
• Kompulsiyonlar: Sürekli düzenleme, sıralama, sayma
• Günlük Yaşam Etkisi: Günlük aktivitelerde aşırı zaman kaybı

4. Zararlı Düşünceler (İntrusive Thoughts)

• Belirtiler: Sevdiklerine zarar verme, uygunsuz cinsel düşünceler
• Kompulsiyonlar: Zihinsel nötralizasyon, kaçınma davranışları
• Günlük Yaşam Etkisi: İlişkilerde zorluk, kendini güvende hissetmeme

5. Dini/Ahlaki Obsesyonlar (Scrupulosity)

• Belirtiler: Günah işleme, ahlaki olmayan davranış sergileme korkusu
• Kompulsiyonlar: Aşırı dua etme, sürekli özür dileme
• Günlük Yaşam Etkisi: Dini/sosyal aktivitelerden kaçınma

OKB’nin Nörobiyolojik Temeli

Beyin Yapısı ve İşlevleri

OKB’de etkili olan ana beyin yapıları:

1. Orbitofrontal Korteks

• Karar verme ve dürtü kontrolünde rol oynar
• OKB’de hiperaktivite gözlenir
• Tehlike değerlendirmesinde aşırı duyarlılık

2. Anterior Singulat Korteks

• Hata algılama sisteminde önemli rol
• “Yanlış alarm” sinyallerinde artış
• Sürekli “bir şeyler doğru değil” hissi

3. Kaudat Çekirdek

• Otomatik davranışların kontrolü
• OKB’de işlev bozukluğu
• Kompulsif davranışların tekrarlanması

4. Striatal Devreler

• Alışkanlık oluşturma mekanizmaları
• Hedef yönelimli davranıştan alışkanlık temelli davranışa geçiş
• Kompulsiyonların otomatikleşmesi

Nörotransmitter Sistemleri

Serotonin Sistemi:

• OKB’de serotonin dengesizliği
• Obsesyonların şiddetinde rol
• Duygu düzenleme problemi

Dopamin Sistemi:

• Ödül ve motivasyon devrelerinde etki
• Kompulsif davranışların pekiştirilmesi
• Alışkanlık oluşturma süreçlerinde rol

OKB’nin Psikolojik Modelleri

1. Bilişsel Model

• Düşünce İçeriği: Normal intrusive thoughts’ın yanlış yorumlanması
• Metakognitif İnançlar: Düşüncelerin kontrolü hakkında aşırı inançlar
• Sorumluluk İnflasyonu: Zarar verme konusunda aşırı sorumluluk hissi

2. Davranışçı Model

• Öğrenme Süreci: Kaçınma ve kompulsiyonların negatif pekiştirme ile güçlenmesi
• Habitüasyon Eksikliği: Kaygının doğal azalma sürecinin bozulması
• Ritüel Döngüsü: Geçici rahatlama sonrası artan kompulsiyon ihtiyacı

3. Travma ve Stres Modeli

• Erken Travma: Çocukluk dönemi travmalarının OKB gelişimindeki rolü
• Stres Faktörleri: Yaşamsal olayların tetikleyici etkisi
• Öğrenilmiş Çaresizlik: Kontrolsüzlük hissinin kompulsiyonları artırması

EMDR’nin OKB’de Kullanımının Teorik Temeli

EMDR’nin Temel Prensipleri OKB Bağlamında

1. Adaptif Bilgi İşleme Modeli

• OKB belirtilerinin işlenmemiş travmatik anılarla bağlantısı
• Obsesyonların travmatik içeriklerin yeniden canlanması olarak görülmesi
• Kompulsiyonların travmaya karşı savunma mekanizması olması

2. Çift Taraflı Uyarım

• Beynin her iki yarımküresinin aktivasyonu
• Orbitofrontal korteks ve anterior singulat korteksin dengelenmesi
• Varsayılan mod ağının (default mode network) düzenlenmesi

3. Kaynak Durumu Aktivasyonu

• Pozitif benlik algısının güçlendirilmesi
• Kontrol hissinin artırılması
• Öz-yeterlik inancının geliştirilmesi

OKB için Özelleştirilmiş EMDR Protokolleri

1. Marr’ın Adapte Edilmiş Fobik Protokolü

• Geçmiş travma yerine mevcut tetikleyicilerle başlama
• Obsesyonları ve kompulsiyonları mevcut travma olarak ele alma
• Gelecek şablonu çalışması ile başa çıkma stratejilerini güçlendirme

2. Distancing Yaklaşımı (Krentzel & Tattersall)

• Obsesyonlardan mesafe alma tekniği
• İçgörü geliştirme ve beceri kazandırma
• Tetikleyicilerin duyarsızlaştırılması ve anıların yeniden işlenmesi

3. Bağlanma Odaklı EMDR (AF-EMDR)

• Erken dönem bağlanma travmalarına odaklanma
• Güvenli bağlanma örüntülerinin geliştirilmesi
• Kişilerarası ilişkilerdeki güvenlik hissinin artırılması

EMDR’nin OKB’de Etkinliğine Dair Bilimsel Kanıtlar

Randomize Kontrollü Çalışmalar

Marsden ve Arkadaşları (2018) Çalışması

• Katılımcılar: 55 OKB hastası
• Tasarım: EMDR vs. Bilişsel Davranışçı Terapi
• Sonuçlar:
  • Her iki grupta da %61.8 tamamlama oranı
  • %30.2 güvenilir ve klinik olarak anlamlı iyileşme
  • Gruplar arası anlamlı fark yok
• Takip: 6 aylık takipte etkilerin devam etmesi

Nazari ve Arkadaşları (2011) Çalışması

• Katılımcılar: 90 OKB hastası (10 yaş ve üzeri)
• Tasarım: EMDR vs. Sitalopram
• Süre: 12 hafta
• Sonuçlar:
  • Her iki grupta da anlamlı iyileşme
  • EMDR grubunda daha büyük etki boyutu
  • Y-BOCS skorlarında belirgin azalma

Vaka Çalışmaları ve Küçük Örneklem Araştırmaları

Laliotis ve Arkadaşları (2021) – Sistematik İnceleme

• Kapsam: 9 EMDR-OKB çalışması
• Bulgular: Tüm çalışmalarda OKB belirtilerinde iyileşme
• Sonuç: EMDR’nin ERP kadar etkili olabileceği
• Etki Boyutu: Orta-büyük etki boyutları

Böhm ve Voderholzer (2010) – Üç Vaka Çalışması

• Yaklaşım: EMDR + ERP kombinasyonu
• Sonuçlar: Y-BOCS skorlarında anlamlı azalma
• Gözlem: EMDR’nin özellikle travma geçmişi olan hastalarda etkili

Potik (2017) – Ergen Vakası

• Katılımcı: 13 yaşında erkek
• Seans Sayısı: 15 EMDR seansı
• Sonuç: Orta şiddetli OKB’den subklinik düzeye geçiş
• Etki Boyutu: d = 0.81 (büyük etki)
• Takip: 90 günlük takipte iyileşmenin devamı

Meta-Analiz Sonuçları

Reid ve Arkadaşları (2021) Meta-Analizi

• Kapsam: 36 randomize kontrollü çalışma
• Ana Bulgu: BDT + ERP’nin büyük etki boyutu
• Önemli Sonuç: Aktif psikolojik yaklaşımlarla karşılaştırıldığında EMDR, BDT’den anlamlı olarak üstün değil
• Çıkarım: EMDR’nin alternatif etkili yaklaşım olabileceği

OKB’de EMDR Uygulama Süreci

Hazırlık Aşaması

1. Kapsamlı Değerlendirme

• Y-BOCS (Yale-Brown Obsessive-Compulsive Scale) uygulaması
• Travma geçmişinin detaylı analizi
• Obsesyon ve kompulsiyonların haritalandırılması
• Tetikleyici durumların belirlenmesi

2. Psikoeğitim

• OKB’nin nörobiyolojik temellerinin açıklanması
• EMDR sürecinin tanıtılması
• Güvenlik protokollerinin öğretilmesi
• Beklentilerin netleştirilmesi

3. Kaynak Geliştirme

• Güvenli yer imgelemi
• Pozitif kaynak anılarının çalışılması
• Sakinleştirme tekniklerinin öğretilmesi
• Kendi kendine düzenleme becerilerinin geliştirilmesi

İşleme Aşaması

Mevcut Tetikleyicilerle Çalışma:

• Obsesyonları tetikleyen durumların işlenmesi
• Kompulsif davranışların duyarsızlaştırılması
• Kaygı ve sıkıntı düzeylerinin azaltılması

Geçmiş Travmatik Olayların İşlenmesi:

• OKB gelişimine katkı sağlayan erken dönem olayları
• Utanç, suçluluk ve yetersizlik hislerini yaratan deneyimler
• Güvensizlik ve kontrol kaybı yaşantıları

Gelecek Şablonu Çalışması:

• Tetikleyici durumlarla başa çıkma senaryoları
• Başarılı davranış örüntülerinin canlandırılması
• Öz-güven ve kontrol hissinin güçlendirilmesi

Entegrasyon ve Sürdürme

1. Günlük Yaşama Aktarım

• EMDR seanslarında kazanılan içgörülerin günlük yaşamda uygulanması
• Kompulsiyonlara başvurmadan kaygıyla başa çıkma
• Obsesyonlara karşı yeni yaklaşım tarzları

2. Nüks Önleme

• Erken uyarı işaretlerinin tanınması
• Stresli dönemlerde başa çıkma stratejileri
• Destek sistemi oluşturma

3. Uzun Vadeli Takip

• Düzenli değerlendirme seansları
• Gerektiğinde ek EMDR seansları
• Yaşam değişikliklerine uyum süreçlerinde destek

EMDR’nin OKB’de Etkili Olma Mekanizmaları

1. Nörolojik Düzeyde Değişimler

Prefrontal Korteks Güçlenmesi:

• Yürütücü işlevlerin iyileşmesi
• Dürtü kontrolünde artış
• Karar verme süreçlerinin gelişmesi

Limbik Sistem Düzenlenmesi:

• Amigdala reaktivitesinde azalma
• Hippokampusun anı entegrasyon işlevinde iyileşme
• Stres yanıt sisteminin dengelenmesi

Default Mode Network Optimizasyonu:

• Rumination döngülerinde azalma
• Dikkat kontrolünde artış
• Metakognitif farkındalıkta gelişme

2. Psikolojik Düzeyde Değişimler

Bilişsel Esneklik:

• Katı düşünce kalıplarının gevşemesi
• Alternatif perspektiflerin gelişmesi
• Problem çözme becerilerinde artış

Duygusal Düzenleme:

• Kaygı toleransında artış
• Duygu tanıma ve ifade etme becerilerinde gelişme
• İç deneyimlere karşı kabul edici yaklaşım

Davranışsal Değişim:

• Kompulsif davranışlarda azalma
• Fonksiyonel başa çıkma stratejilerinde artış
• Sosyal aktivitelere katılımda iyileşme

OKB Alt Türlerinde EMDR’nin Etkinliği

1. Kontaminasyon OKB’si

• Hedef: Kirlenme korkusunun yarattığı travmatik deneyimler
• Yaklaşım: Güvenlik hissinin yeniden inşası
• Sonuç: Temizlik kompulsiyonlarında anlamlı azalma

2. Şüphe ve Kontrol OKB’si

• Hedef: Güvensizlik ve kontrol kaybı anıları
• Yaklaşım: Öz-güven ve yeterlik duygusunun güçlendirilmesi
• Sonuç: Kontrol etme davranışlarında azalma

3. Zararlı Düşünceler OKB’si

• Hedef: Suçluluk ve utanç yaratan erken dönem yaşantılar
• Yaklaşım: Benlik saygısının onarılması
• Sonuç: İntrusive thoughts’ların sıklık ve şiddetinde azalma

4. Simetri ve Düzen OKB’si

• Hedef: Kontrolsüzlük ve kaos yaşantıları
• Yaklaşım: İç düzen hissinin geliştirilmesi
• Sonuç: Düzenleme kompulsiyonlarında esneklik

EMDR’nin Diğer OKB Yaklaşımlarıyla Karşılaştırması

EMDR vs. Maruz Bırakma ve Tepki Önleme (ERP)

EMDR’nin Avantajları:

• Daha az aversive yaklaşım
• Travma odaklı perspektif
• Daha hızlı semptom azalması (bazı vakalarda)
• Eş tanılı travma için ek fayda

ERP’nin Avantajları:

• Daha geniş kanıt tabanı
• Standardize protokoller
• Uzun vadeli takip verileri
• Geniş uygulama deneyimi

Kombinasyon Yaklaşımı:

• EMDR ile travma işleme + ERP ile davranış değişimi
• Daha kapsamlı iyileşme potansiyeli
• Bireysel ihtiyaçlara göre özelleştirme

EMDR vs. Bilişsel Terapi

EMDR’nin Özellikleri:

• Doğrudan anı işleme odağı
• Alt-sözlü süreçlere erişim
• Beden-zihin entegrasyonu
• Daha az kognitif çaba gerektirme

Bilişsel Terapinin Özellikleri:

• Düşünce kalıplarına odaklanma
• Metakognitif stratejiler
• Uzun vadeli beceri geliştirme
• Yapılandırılmış yaklaşım

OKB’de EMDR’nin Sınırlılıkları ve Dikkat Edilecek Noktalar

Potansiyel Sınırlılıklar

1. Araştırma Kanıtlarının Sınırlılığı

• Görece az sayıda randomize kontrollü çalışma
• Küçük örneklem büyüklükleri
• Uzun vadeli takip verilerinin eksikliği
• Standardize protokol ihtiyacı

2. Klinik Uygulamada Zorluklar

• OKB’ye özgü EMDR eğitimi gereksinimi
• Karmaşık vaka yönetimi
• Eş tanılı durumların varlığı
• Aile katılımının gerekliliği

3. Uygun Olmayan Durumlar

• Aktif psikoz varlığında
• Şiddetli dissosiyatif semptomlar
• İşbirliği yapamama durumu
• Kısa vadeli kriz müdahale ihtiyacı

Güvenlik Konuları

Seanslar Arası Reaksiyonlar:

• Geçici semptom artışı
• Duygusal yoğunluk
• Eski anıların canlanması
• Uyku düzeninde değişiklik

Risk Yönetimi:

• Düzenli değerlendirme
• Kriz planı hazırlığı
• Destek sistemi aktivasyonu
• Gerektiğinde seans sıklığının artırılması

EMDR ile OKB Çalışmasında En İyi Uygulamalar

Terapist Yeterlilikleri

Gerekli Eğitim:

• EMDR temel eğitimi ve sertifikasyonu
• OKB’ye özgü EMDR protokol eğitimi
• Travma ve OKB entegrasyonu anlayışı
• Sürekli süpervizyon ve gelişim

Klinik Beceriler:

• Kapsamlı değerlendirme yapabilme
• Risk assessment becerileri
• Aile ve sistem çalışması deneyimi
• Kriz müdahale becerisi

Hasta Seçimi Kriterleri

Uygun Adaylar:

• OKB tanısı olan bireyler
• Travma geçmişi bulunan hastalar
• Geleneksel yaklaşımlara yanıt vermeyenler
• Motivasyonu yüksek hastalar

Dikkatli Değerlendirme Gereken Durumlar:

• Eş tanılı kişilik bozuklukları
• Madde kullanım bozuklukları
• Şiddetli depresyon
• Sosyal destek eksikliği

Aile ve Çevre Desteği

Aile Eğitimi:

• OKB ve EMDR hakkında bilgilendirme
• Destekleyici davranışların öğretilmesi
• Kompulsiyonları pekiştirmekten kaçınma
• Sabır ve anlayış geliştirme

Çevresel Düzenlemeler:

• Stres faktörlerinin azaltılması
• Destekleyici ortam oluşturma
• Sosyal aktivitelerin teşvik edilmesi
• Başarıların tanınması ve kutlanması

Gelecekteki Araştırma Yönleri

Metodolojik Gelişmeler

Büyük Ölçekli Çalışmalar:

• Çok merkezli randomize kontrollü çalışmalar
• Uzun vadeli takip araştırmaları
• Maliyet-etkinlik analizleri
• Yaşam kalitesi ölçümlerinin dahil edilmesi

Nörobilimsel Araştırmalar:

• fMRI ile beyin aktivitesi değişimlerinin incelenmesi
• EEG ile nörofizyolojik değişimlerin takibi
• Nörotransmitter düzeylerinde değişimlerin ölçümü
• Epigenetik değişimlerin araştırılması

Tedavi Optimizasyonu

Kişiselleştirilmiş Protokoller:

• OKB alt türlerine özgü yaklaşımlar
• Bireysel travma profiline uygun protokoller
• Genetik faktörlere dayalı tedavi seçimi
• Biomarker destekli tedavi planlaması

Teknoloji Entegrasyonu:

• Sanal gerçeklik destekli EMDR
• Mobil uygulama tabanlı home-work
• Tele-EMDR imkanlarının araştırılması
• Yapay zeka destekli tedavi planlaması

Sonuç

Obsesif Kompulsif Bozukluk, karmaşık nörobiyolojik temellere sahip, bireylerin yaşam kalitesini ciddi şekilde etkileyen bir durumdur. Geleneksel olarak bilişsel davranışçı yaklaşımlar ve maruz bırakma terapileri ile başarılı şekilde çalışılan OKB’de, EMDR terapisi umut verici bir alternatif olarak öne çıkmaktadır.

Bilimsel araştırmalar, EMDR’nin OKB belirtilerinin azaltılmasında etkili olabileceğini göstermektedir. Özellikle travma geçmişi olan hastalarda, obsesyonların altında yatan travmatik anıların işlenmesi yoluyla hem obsesyonlarda hem de kompulsiyonlarda anlamlı azalmalar sağlanabilmektedir.

EMDR’nin OKB’deki etkinlik mekanizmaları çok boyutludur. Nörolojik düzeyde beyin devrelerin yeniden düzenlenmesi, psikolojik düzeyde bilişsel esneklik ve duygusal düzenleme becilerinin gelişmesi, davranışsal düzeyde ise fonksiyonel başa çıkma stratejilerinin artması şeklinde kendini gösterir.

Bununla birlikte, EMDR’nin OKB’de kullanımı henüz gelişmekte olan bir alandır. Daha büyük örneklem gruplarıyla yapılacak randomize kontrollü çalışmalara, uzun vadeli takip verilerine ve standardize protokollere ihtiyaç vardır. Ayrıca, bu yaklaşımın hangi OKB alt türlerinde daha etkili olduğu, hangi hasta profillerinde tercih edilmesi gerektiği konularında daha fazla araştırmaya ihtiyaç duyulmaktadır.

OKB ile mücadele eden bireyler için EMDR, özellikle geleneksel yaklaşımlara yanıt vermeyen durumlarda veya travma geçmişi bulunan vakalarda değerli bir seçenek olabilir. Ancak bu yaklaşımın mutlaka deneyimli terapistler tarafından, kapsamlı değerlendirme sonrasında ve uygun güvenlik önlemleri alınarak uygulanması gerekmektedir.

Gelecekte, EMDR’nin OKB’deki yerinin daha net belirlenmesi, optimal uygulama protokollerinin geliştirilmesi ve diğer yaklaşımlarla kombinasyon kullanımının araştırılması, bu alanda mücadele eden bireylere daha etkili destek sağlanmasına katkıda bulunacaktır.

EMDR’nin OKB’de kullanımı, travma bilimli yaklaşımların psikiyatrik bozuklukların anlayışında ve müdahalesinde nasıl yeni ufuklar açabileceğinin güzel bir örneğidir. Bu alandaki gelişmeler, sadece OKB değil, benzer nörobiyolojik temellere sahip diğer durumlar için de yol gösterici olma potansiyeli taşımaktadır.

Ancak, bu yaklaşımlar bireysel olarak değil, uzman bir hekim kontrolünde ve yönlendirilmesiyle uygulanmalıdır. Psikolojik destek çalışmaları yalnızca alanında uzmanlaşmış klinik psikologlar tarafından yürütülmeli, fizyolojik yöntemler ise ilgili sağlık profesyonellerinin önerileri doğrultusunda değerlendirilmelidir.

Kaynakça

1. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). American Psychiatric Publishing.
2. Singh, S., Kumar, A., Agarwal, S., Phadke, R., & Jain, A. (2023). Obsessive-Compulsive Disorder (OCD): A comprehensive review of diagnosis, comorbidities, and treatment approaches. Cureus, 15(11), e49187.
3. Marsden, Z., Lovell, K., Blore, D., Ali, S., & Delgadillo, J. (2018). A randomized controlled trial comparing EMDR and CBT for obsessive-compulsive disorder. Clinical Psychology & Psychotherapy, 25(1), e10-e18.
4. Nazari, H., Momeni, N., Jariani, M., & Tarrahi, M. J. (2011). Comparison of eye movement desensitization and reprocessing with citalopram in treatment of obsessive-compulsive disorder. International Journal of Psychiatry in Clinical Practice, 15(4), 270-274.
5. Krentzel, C. P., & Tattersall, J. (2024). The Distancing Approach: A comprehensive eye movement desensitization and reprocessing psychotherapy for obsessive-compulsive disorder. Journal of EMDR Practice and Research, 18(1), 2-15.
6. Laliotis, D., Luber, M., Oren, U., Shapiro, E., Ichii, M., Hase, M., La Rosa, L., Alter-Reid, K., & St. Jammes, J. T. (2021). Examination of initial evidence for EMDR as a treatment for obsessive-compulsive disorder. Journal of EMDR Practice and Research, 15(3), 167-179.
7. Franklin, M. E., & Foa, E. B. (2011). Treatment of obsessive compulsive disorder. Annual Review of Clinical Psychology, 7, 229-243.
8. Böhm, K., & Voderholzer, U. (2010). EMDR as an adjuvant treatment of obsessive-compulsive disorder: A single-case study. Klinische Psychologie und Psychotherapie, 39(4), 271-276.
9. Marr, J. (2012). EMDR treatment of obsessive-compulsive disorder: Preliminary research. Journal of EMDR Practice and Research, 6(1), 2-15.
10. Reid, A. M., Garner, L. E., & Van Kirk, N. (2021). A systematic review and meta-analysis of cognitive-behavioral treatments for adult obsessive-compulsive disorder. Clinical Psychology Review, 84, 101982.
11. Potik, D. (2017). EMDR in the treatment of adolescent obsessive-compulsive disorder: A case study. Journal of EMDR Practice and Research, 11(4), 189-197.
12. Blake, J. (2024). Attachment-focused EMDR for obsessive-compulsive disorder: Three case studies. EMDR Therapy Quarterly, 19(3), 45-62.
13. Abramowitz, J. S., Deacon, B. J., Olatunji, B. O., Wheaton, M. G., Berman, N. C., Losardo, D., … & Hale, L. R. (2010). Assessment of obsessive-compulsive symptom dimensions: Development and evaluation of the dimensional obsessive-compulsive scale. Psychological Assessment, 22(1), 180-198.
14. Goodman, W. K., Price, L. H., Rasmussen, S. A., Mazure, C., Fleischmann, R. L., Hill, C. L., … & Charney, D. S. (1989). The Yale-Brown obsessive compulsive scale: I. Development, use, and reliability. Archives of General Psychiatry, 46(11), 1006-1011.
15. McKay, D., Abramowitz, J. S., Calamari, J. E., Kyrios, M., Radomsky, A., Sookman, D., … & Wilhelm, S. (2004). A critical evaluation of obsessive–compulsive disorder subtypes: Symptoms versus mechanisms. Clinical Psychology Review, 24(3), 283-313.